,,Ýaz geler, wagt-da gidre, gaflata çykmyş gözlerim.
Açaýyn diýsem açylmaz, ne agyr uýkulydyr;
Bilmeýin soranlara aýdyň, bu garyp adymyz:
Asly-gerkez, ýurdy-Etrek, ady-Magtymgulydyr’’-

diýip, öz adyny we niredendigini, kimlerdendigini aýdýar.
Magtymguly-Pyragy başlangyç terbiýäni kakasy Döwletmämmet-Azadydan alýar. Ol bu barada:

,,Ylym öwreden ussat-kyblam pederdir’’- diýip ýazýar.

Magtymguly ilki oba mekdebinde okayar. Onuň ilkinji mugallymyna Nyýazsalyh diýer ekenler. Magtymguly örän zehinli we ýiti akylly bolupdyr. Ol dürli kitaplary çakdan- aşa köp we irginsiz okapdyr. Magtymguly ýaş wagty kakasyndan, ejesinden we obanyň garry adamlaryndan köp-köp halk rowalary, goşgy-gazallary, erteki we nakyllary öhwes bilen diňleýär eken. Ol kakasy Döwletmämmet- Azadyny döreden eserleriniň köpüsini ýatdan öwrenipdir.

Magtymgulynyň zehinliligine, okuwa höwesliligine göz ýetiren Döwletmämmet onuň ylymly adam bolup ýetişmeginiň aladasyny edipdir. Xvýýý asyrda Etrek, Ahal, Mary sebilerinde güýçli medreseler bolmandyr. Şonuň üçin hem Döwletmämmet- Azadyny öz oglyny ilki Halajyň Gyzylaýak obasynda ýerleşýän, şol wagt güýçli hasap edilen Idris babanyň medresesinde okuwa iberýär. Magtymguly bu medresede birnäçe wagt okaýar. Soňra ol Buhara gidýär, Buharada Gögeldaş atly mdresä okuwa gidär we onda iki ýyl okaýar. Şahyr şol medresede ders berýän siriýaly türkmen Nury Kazym ibn Bahr bilen hem tanyşýar we onuň bilen doslaşýar. Emma medresedäki talyplaryň tertip-düzgüniniň bozuklygy Magtymgulynyň bu medresäni taşlamagyna sebäp bolýar.

Magtymguly esasy bilimi Hywadaky «Şirgazy» medresesinde alýar. Ol «Şirgazy» medresesinde üç ýyl okaýar. Medresede berilýän sapaklaryň daţynda hem Gündogaryň görnükli ţahyrlary: Nyzamynyň, Nsiminiň, Fizulynyň, Nowaýynyň we başgalaryň eserlerini irginsiz okaýar. Ol medresede okaýanlaryň arasynda özüni derrew tanadyp, zehinli talyplaryň hataryna goşulýar. Okuwyň ilkinji ýylynda Magtymguly talyplaryň halypasy bolýar. Soňky ýylda bolsa, mugallym özi ýok wagty sapak geçirmegi-de Magtymgula ynanýar ekeni. Magtymguly öz döwrüniň iň bilimli we düşünjeli adamy bolup ýetişipdir.

Resul damadydyr, öz arslanyňdyr,
Ýa ymam Alyýa bagyşla bizni.
Çeşmi çyragymdyr, nury-aýnymdyr,
Ýa ymam Hasana bagyşla bizni.

Ýalan dünýä kime berdi wepany,
Ahyretde alar, sürer sapany,
Şemr ile ol Ýezit berdi jepany,
Ýa ymam Huseýne bagyşla bizni.

Nasry-Seýýar, Merwan Hekem döwründe,
Ymamlar galdylar jepa jöwründe,
Çaýa atdyrdylar Dymyşk şährinde,
Zeýnulabydynga bagyşla bizni.

Deň-duşlar ýanynda bir bikemalam,
Aşygy Mežnunam, şikeste halam,
Synaýy-Horasan, zuwwary-älem,
Ýa ymam Ryzaýa bagyşla bizni.

Ymamlar yşkynda maňa bergin jam,
Açaýyn zybany okaýyn kelam,
Allahy behak, ol Patmaýy kyýam,
Muhammettagyýa bagyşla bizni.

Dünýäde çekdiler ýüz derdi-dagy,
Magşar gün münerler seýsläp Byragy,
Hakykat ýolunyň şemi, çyragy,
Muhammetnakyýa bagyşla bizni.

Patmaýy-Zähradyr anyň enesi,
Zatynda bir zerre ýoktur günäsi,
Humaýun dagydyr ahyr binasy,
Muhammetbagyra bagyşla bizni.

Kemaly pelekden, aşypdyr arşdan,
Başa goýdy jeddi geýdigi täçden,
Üç keramat bile galdy Hajjajdan,
Ýa ymam Jagfara bagyşla bizni.

Kim biler işinde niçiksi syr bar,
Akyl aňa ýetişmez gudratly jepbar,
Duşmanyňa dostuň etdiň giriftar,
Ýa Musa Käzime bagyşla bizni.

Ýakyn köňül birle muştagam bende,
Ýadyňyz eýlärem tä bar menzende,
Ady günden meşhur olmuş jahanda,
Ýa ymam Esgere bagyşla bizni.

Kap dagyndan ýol açylsa Ýajuja,
Dünýä ýüzi dolar zulumle güýje,
Zaman ahyrynda geler hyruja,
Ýa sahypzamana bagyşla bizni.

Magtymguly aýdar, men häki-paýam,
Ymamlar ýolunda hem jan pidaýam,
Kemine bende men, kelbi-gedaýam,
Ýa Apbas Alyýa bagyşla bizni.

Gömüldi derýalar, ýykyldy daglar,
Ýetimler gözýaşyn döke başlady.
Orramsydan bolan haramhor begler,
Ýurdy bir ýanyndan ýyka başlady.

Jemagatsyz azan bir gury sesdir,
Niçe mollaň okan ylmy hebesdir,
Kazylaryň käri çaý bile nasdyr,
Bir bozuk nyşana tuta başlady.

Işanlary her gapyda tapylar,
Mollalarna ýok myjabat ýapylar,
“Öwülýä men” diýip jögi sopular,
Gygyryp, asmana böke başlady.

Çykar beýabana gyzy, gelini,
Ak ýüzüne ýapar gara telini,
Kemçinlik eýleýip, ýygan puluny
Düzedip özüne daka başlady.

Dünýäde süýthoryň pul ýygma derdi,
Baýlaryň mallary bizekat erdi,
Toba ediň, gözüm bir ýaman gördi,
Bigünä, bir-birin ýaka başlady.

Magtymguly, başa baglap selleler,
Aç böri deý ýortup niçe mollalar,
Halaldan, haramdan ýygnap gallalar,
Her ne tapsa, dynmaý dyka başlady.

Indi bildim zamananyň azanyn,
Ýamanlar ýagşydan gaça başlady.
Gaýta bedasyllar asylzadadan
Pisint etmeý, töre geçe başlady.

Yrýa boldy köpüň okan namazy,
Taňry hiç birinden bolmady razy,
Pygamber ornunda oturan kazy
Para üçin elin aça başlady.

Şalarda galmady hökmi-adalat,
Bir pul üçin müfti berer rowaýat,
Bil, bu işler-nyşanaýy-kyýamat,
Zalymlar bitoba öte başlady.

Dadhahlar turuban, ýüzün sarardyp,
Kim töresin tapyp, reňňin gyzardyp,
Zalymlar mazluma syrtyn gabardyp,
Gamçysyndan ganlar saça başlady.

Müjtehid sözüne amal bolmady,
Mynafyklar ýaradany bilmedi,
Sopular pirinden taglym almady,
Dünýä üçin dinden geçe başlady.

Bir para sopular “sopy men” diýer,
Soramaý, zalymlar tagamyn iýer,
“Bizni ýagşy kişi diýsinler” diýer,
Her işikde halka gura başlady.

Garryga aýlandy biz gören ýaşlar,
Aýaga dolandy biz gören başlar,
Bimahal ýük baglap imdi gardaşlar,
Ahyret azmyna göçe başlady.

Akyl bolan gamda ýüregin ezip,
Derdiniň dermanyn soraglap gezip,
Zamananyň pisat bolanyn syzyp,
Panydan bakyýa göçe başlady.

Ne asyl begleriň nobaty öçdi,
Gaýta şugul-haramyga söz ýetdi,
Dünýäde kim galyp, myrada ýetdi,
Muhubbet çyragy öçe başlady.

Kazy bolan bir jowapda durmady,
Gije mähnet tartyp, kitap görmedi,
Şerigat ugrunda dogry ýörmedi,
Nebs üçin imansyz öte başlady.

Magtymguly aýdar, barha ýol tany,
Bäş gün synamaga iberdi seni,
Senden burun öten jananlar kany?
Her kim nobatynda öte başlady.