Muhammet Baýram han diňe bir döwrüniň harby tälimlerini kämil özleşdiren serkerde bolany üçin şöhratlanman, eýsem öz ynsançylyk häsiýetleri, meýlishalar ýigit bolanlygy, ajaýyp şahyrlygy üçin-de, uly at-abraýdan peýdalanypdyr - diýip, taryhçylar tekraralaýarlar. Baýramyň we onuň oglunyň töweregini Mir Dosty, Haşym kyssa, Kyblan beg, Molla Şeýdaýy, Muhammetguly Ülpeti, Suwhan beg, Kasym beg-Halaty ýaly köp sanly türkmen şahyrlary, edermen ýigitler gurşap alypdyrlar. Köp meselede ondan tälim alypdyrlar.

Baýram han ynsan üçin möhüm häsiýetlerden söz açyp şeýle diýýär “ Ýaşuly adamlardan eşidişime görä, her bir ýigitde üç sany sypat hökmandyr

1. Häkimleriň ýanynda özüňi alyp barmagy başarmaly.

2. Gary-gasarlaryň göwnünden turup, olara duýgudaşlyk etmeli.

3. Alymlaryň ýanynda aýtjak sözüňi bilip aýtmaly.

Muhammet Baýram hanyň daş sypaty, Ol orta boýly, bugdaý reňk, hemme agzalary jaýba-jaý, mertebeliligi merdemsi ýüzünden görnüp duran peşeneli ýigit bolupdyr.

Muhammet Baýram han töweregindäki adamlary halys wepadarlyk, kämil mertlik, batyrlyk ýaly häsiýetler bilen terbiýeläpdir. Özi-de şeýle häsiýetlere ýugruln şahs bolupdyr. Şu jähetden hakykatda bolan bir waka ýüzleneliň: Galagoply ýagdaýlaryň birinde Baýram han özüniň birnäçe ýigidi bilen owgan hökümdary Şirşahyň adamlarynyň eline ýesir düşýär. Şirşahyň adamlary Baýram hany öldürmekçi bolýarlar. Baýram han haýsyňyz? – diýen sorag berlende, onuň dosty hem egindeşi Ebul Kasym:

-Baýram han mendirin! – diýip, orta çykýar. Ýöne Baýram han öz ýerine dostunyň ölmegini islemeýär we:

-Ýok, ol Baýram han däl, Baýram – mendirin - diýip, bu-da orta çykýar. Uly serkerdäni halas etmegi ýüregine berk düwen Kasym bolsa:

-Siz oňa ynanmaň, ol meniň wepaly hyzmatkärim bolany üçin, meni halas etmek isleýär. Ol meniň nökerimdir. Hakyky Baýram han mendirin! – diýip, serkerde dosty üçin jellatlaryň eline berýär. Şeýdibem Kasym dosta wepalylygyň beýik nusgasyny görkezýär, Baýram hanyň ýerine özi heläk bolýar.

Gandahardyr Sirhintde Humaýun şanyň goşunlarynyň uly ýeňişler gazanmagynda Baýram hanyň goşun serkerdesi hökmünde bitiren hyzmatlaryna mynasyp sarpa goýulýar. Oňa "Han- hanan", (Hanlaryň –hany) diýen iň ulyharby dereje berilýär. Humaýun şanyň ýaşajyk ogly Ekbere atalyk terbiýesini bermek ynanylýar. 1556-njy ýylda Humaýun ölenden soň, tagtyna Ekber oturdylýar. Emma Ekber entek ýaş bolansoň hökümet işlerine-de Baýram han ýolbaşçylyk etmeli bolýar. Ol, ýurdy hem goşuny pugta tertibe salmak üçin birnäçe aýgytly çäreler görýär. Boýnuýogyn Şa Ebul-Maalyny tussag edýär. Duşman goşunlarynyň garşysyna emelsiz hem başarnyksyz ýolbaşçylyk edeni üşin mogol serkerdesi Tardy begi ölüme buýrýar. Goşunda berk düzgün-tertibi ýola goýýar. Nökerleriň harby hünäri kämil ele almaklary üçin çäreler görýär.

Baýram hanyň at-abraýy, şahsy göreldeleri onuň nökerlrinde hemişe ýeňşe bolan berk ynanjy terbiýeleýär. Olaryň ruhuna ruh goşýar. Hanlar hany kämil harby serkerdeliginde we onuň ýolbaşçylygynda gazanylan ýeňişlerden gylym alýan, göwünleri göterilýän mogol goşunbaşylarynyň her biri özlerini Rüstem Zaldan pes görmeýärdiler – diýip, taryhçylar nygtaýarlar.

Muhammet Baýram han şöhrat labyryna doly girenden soň, Humaýunyň ýegençesi Selime Soltan begime öýlenýär. Selime Soltan begim diýseň adamkärçilikli, akyl-paýhasly, edep-ekrama baý, juda görk-görmekli gyz bolup, Baýram hana, onuň şahandazlygyna uly sarpa goýupdyr. Şeýlelik-de, Baýram han mogollaryň häkim topary bilen garyndaş bolýar. Türkmen ýigidiniň şa tagtynyň eýeleri bilen garyndaşlyk gatnaşygy Ekberiň töweregindäki köşk adamlarynyň käbirine ýokuş degýär. Üstesine-de göripler ýaş hökümdar Ekberiň ýanynda Baýram hany dürli myjabatlar bilen ýamanlaýarlar. Hökümdar Ekber göripleriň gepine gidip, özüne tälim beren atalygy Hanlar hany Baýram hany köşkden ýuaş-ýuwaşdan çetleşdirýär. Bu ýagdaýlar Baýram hanyň Ekbere aşakdaky mazmundaky haty ýazmagyna sebäp bolýar: "Birnäçe görip adamlar maňa zeper ýetirjek bolup, birnäçe bolgusyz zatlary toslap, meni Size ýamanlapdyrlar, şeýdibem olar mni ýok etmegiň küýüne düşüpdirler.

Her bir adamyň dürli tömetlerden özüni goraýşy ýaly, men-de şol töhmetçilerden şahsymy gorama mejburdyryn. Siziň töweregiňizdebirtopar haýynyň bolýandygy üçin özüm Siziň ýanyňyza barmagy makul bilmeýärin.

"Siz bilip goýuň, türki kowumlarda öz iýen duzuna kast edýän adamyň bolmaýandygy bütin äleme mälimdir!"

Eger meni iýen duzuna kast eden adam diýip hasap edýän bolsalar, goý, onda olar ýönekeý bir esgeri iberip, meniň kellämi kesdirip, Siziň huzuryňyza eltdirsinler. Goý, bu waka geljekde döwlet işine etmegi ýüregine düwen adamlara sapak bolsun! Siz şeýle etseňiz, wah diýsem, meniň namart boldugym. Şeýle etmeseňiz bolsa, meni goşun serkerdeliginden boşadyp, goşuny köşgüň başga bir ynamdar adamsyna tabşyryň. Men bolsam Maşada gitmekligi ýüregime düwdüm, ol ýerden hem Nejep, Kerbela…"

Şeýlelikde, Baýram han 1561-nji ýylda Horasana tarap ýola düşýär. Ýöne ol şol ýylyň 31-nji ýanwarynda Küjerat diýen ýerde düşläp, ertir namazyna duranda, Mübärek han diýen haýyn onuň ýeňsesinden gelip, pyçaklaýar.

Baýram hanyň jesedi Delä eltilýär we uly dabara bilen jaýlanýar, üstüne gümmez galdyrylýar. Soň, 1578-nji ýylda onuň jesedini Maşada göçürýärler. Üstüne gümmez galdyrylyp, gubruň üstüne-de

"Iň gowy gülzarlyklardaky gül hem solýar" diýen ýazgy ýazylýar.

Muhammet Baýram han düredijilik işine ýaşlykda başlaýar. Onuň türki hem pars dilinde ýazan köp sanly gazllary, rubagylary, ferdiýat, kytgalary bar. Onuň "Fetih-nama” atly öz harby ýörişleriniň beýanyny edýän kitabynyň hem bolandygy çaklanýar. Şeýle-de hindi dilinde goşgular ýazandygy aýdylýar.

Muhammet Baýramyň "Saýlanan eserleri" 1970-nji ýylda ilkinji gezek Türkmenistanda neşir edildi. Bu ýygynda onuň pars hem türki dillerindäki goşgularynyň aglabasy girizilipdir.

Muhammet Baýram hanyň birtopar ajaýyp goşgulary ( "Bahary gör", "Ýarmuhammet", "Tapylmas", "Bilmes men", "Saçyň", "Gözleriň…") bize gelip ýetipdir. Olaryň köpüsi söýgi temasynda bolup, käbirinde bolsa batyrlygyň, gahrymançylygyň waspy hem duýulýar. Şeýle-de adamkärçilik hakda, dünýä, durmuş-ýaşaýyş dogrusynda pikir öwürýän filosofiki bentler hem bar.

"Eý, jepaju, gaýry birle aşnalyk kylmagyl,
Aşny bolgan ýaranlardan jydalyk kylmagyl.
Aşnalyk ýagşydyr, leýken, ýamandur il tili…
Tilge düşgen halk birle annalyk kylmagyl.
Biwepalyk, gerçe, husn-ählige resmidur gadym,
Sen olarga ogşamas sen, biwepalyk kylmagyl.
Biedalykdur wepa terk eýlemek husn-ählige,
Biwepalyk terkin eýle, bizdalyk kylmagyl.
Baýram-a, çün ygtybaryň ýok turur ýar alyda,
Görsetip aňa özüňni, hudnemalyk kylmagyl.

Bu gazalda bir tarapdan-a haýsydyr bir gözele söýgi bildirilýär. Ikinjiden hem ýaramaz häsiýetler ýazgarylyp, adamkärçilikli häsiýetler wasp edilýär. Şeýle häsiýetdäki goşgular başga-da bar. Mysal üçin:

“Eý, serw, şemgi mejlisi-agýar bolmagyl,
Weý, gül, rafyky her has-u her har bolmagyl…
(Eý, serw, ýat-kesekiler meýlisiniň çyrasy (şem) bolmagyl.
Weý, gül, her bir has-u haryň (erbediň) dost-ýary bolmagyl)"

-diýen setirler bilen başlanýan "Bolmagyl” goşgusy we başgalar. Baýram şahyr söýgi temasynda ýazan goşgulaynda-da diňe haýsydyr bir gözeliň görk-görmegini taryplamak bilen çäklenmeýär. Şol tarypy edilýän gözeliň edep-ekramly, belli bir ýara hemişelik wepaly bolmagyny ündeýär.

Şeýle ündewler, esasan, "her bir söz gatana dil berip ýörme-de, diýen pikiri nygtamak bilen sepleşýär.

Muhammet Baýram hanyň söýgi lirikasynda:

"Garşyňga tüşgeli eý serwi, gülgüzar saçyň,
Meni ýel ösgeni dek kyldy bikarar saçyň…"

-ýaly özboluşly çeperçilik serişdeleri bilen bezelen juda täsirli setirler köp. Şu jähtden:

"Men zarga sen dek ýene bir ýer tapylmas,
Sen ýarga men dek ýene bir zar tapylmas!…

-diýen setirler bilen başlanýan "Tapylmas";

"Ýaşyl lybas era ol serwi gülgüzarny gör,
Köňül açylgu dek ol dilguşa baharny gör"…

-diýen setirler bilen başlanýan "Baharny gör" gazalyny we başgalary mysal getirmek bolar.

Şahyryň aýry-aýry ýigitleri taryplap ýazan eserleri-de bar. Muňa "Ýarmuhammet" gazaly mysal bolup biler.

Baýram hanyň maşgalasy Selime Soltanyň hem öz adamsy ýaly örän adamkärçilikli hem-de sungatyň, hususan hem şygyr sungatynyň gadyryny bilen aýal bolandygy hakda maglumatlar bar. Ol päkizeligi, tertipligi, päk göwünligi, süýji sözlüligi halan, özünden-de şeýle häsiýetleri talap eden aýal bolupdyr.

Baýram han şahyr hökmünde öz döwürdeşlerni uly täsir ýetirip bilen, köpleriň göwnini awlap bilen goşgular döredipdir. Onuň goşgularynda hut öz häsiýetleri bilen bir perdeden gopýan örän köp setirleri dilden-dile geçipdir. Baýram han halk ýeňşini, halk toýlaryny, halk şatlygyny olar bilen deň paýlaşan şahyrdyr:

Guwanýarys bu durmuşyň özüne,
Gülüp bakýas dostlarymyzyň ýüzüne.
Bu gün nowruz, bu gün baýram, bu gün toý,
Gaýgy-gamsyz şatlyk eder her bir öý.

Muhammet Baýram han optimist şahyr, dini düşünjeleri boýunça aýry başga adamlary hem dostlaşmaga çagyran adam bolupdyr. Ol dini we milli çäklilikden has belentde durupdyr. Muny şahyryň aşakdaky setirleri hem subut edýär:

"Ne din gamydan demi-perişandur men.
Ne küfr hüjümiden herasandur men.
Buthana-ýu metjit maňa ýegsan görüner.
Göýäki ne kapyr, ne musulmandyrmen".

Baýram hanyň poezüýasynyň uly bölegini söýgi lirikasy tutýar. Onuň bu goşgular toparynda özboluşly liriki gözellige bezelen setirler bar:

"Eý, çemeni jan era, serwa – huramanginäm!
Ömür gülüstanyda gunçaýy – handanginäm!
Gözge meni ilmegen, bir nazary kylmagan.
Köňlüm alyp bilmegen dilberi – nadanginäm.
Hem özi ýagşygine, hem gözi ýagşygine.
Hem sözi ýagşygine, ýary – suhandanginäm.
Eý, ýüzi gül-gülgüne, weý, saçy sünbülgine,
Kylma tagapylgine, bolma puşeýmanginäm…

Muhammet Baýram hanyň söýgi temasynda düzen gazallaryndan başga, kytgalar-da (bölekler) ýazandygyny nygtamak gerek. Mysal üçin:

"Eý peri-peýkar, ki ömri-jawydanym sen meniň
Tä tirik men, senden aýrylman ki janym sen meniň".

Şahyryň ençeme rubagylary hem şu temada ýazylypdyr:

“Göz röwşeni-ýary-dilsitanym baradur.
Jan gülşeninden serwi-rowanym baradur.
Bu hassa eger galdy onuň gullugyndan,
Sen galmagyl, eý köňül, ki janym baradur".

Muhammet Baýram han we onuň ogly Abdurahym dagy hindi halky bilen türkmen halkynyň arasynda ilkinji dostluk köprüsiniň nawlaryny atan adamlardyr.

Baýram han – meşhur türkmen şahyry, harby serkerde Hanhanan, uly jemgyýetçilik işgäri.

Baýram hanyň dördijiligi türkmen alymlary tarapyndan düýpli, hertaraplaýyn öwrenmäge mynasyp edebi miras – ýadygärlikdir.