Gadym wagt bir garyp,
Sygyr çopan bolupdyr;
Kyrk ıaºyna baranda,
Ol bir aıal alypdyr.
Aıaly hem özi dek
İurduò belli garyby;
Ikisiniò bolupdyr-
Ne gallasy, ne gaby.
Ojuk-bujuk aldylar,
İaºansoòlar dört-bäº ıyl;
Bir sümelge salmaga
Kömekleºdi garyp il.
Iki gotur geçidi
Bu çopanyò bar maly;
ªol geçileò süıdünden
Gurt edıärdi aıaly.
Eden gurdun endigan
Tam üstünde serıärmiº;
Ähim edip it-guºdan,
Günde baryp görıärmiº.
Tiz wagtdan duııar-da
Azalıanyn gurdunyò;
Dykgat bilen gözleıär
Sebäbini ol munuò.
Saklapdyrlar är-aıal
Gurtlarynyò daºyny;
Gije-gündiz hiç biri
İerde goıman baºyny.
Bir Kör garga pel-pelläp,
Gonıar gurduò üstüne;
Çopan bilen aıaly
Tutıar muny dessine.
Öldürmekçi bolanda
Çopan bogup gargany.
Ol dillenip diıipdir:
“Howlukma sen, dur hany!
Gahar edip sen meni
Nähak ıere öldürme;
Goıber meni, azat et,
Hiç hili azar berme.
Men bir döwlet guºy men
Gondum seniò baºyòa.
Iısem, zadym örän kän,
Mätäç däl men aºyòa.
Ertir irden ıanyma
Gel, bereıin kän zady.
Kör garga diıip sorasaò.
Her kim biler bu ady”.
Çopan ony goıberdi.
Ynandy-da sözüne;
Sygyrlaryn tabºyrdy
Eıeleriniò özüne.
ªaıyn tutup ugrady.
Kör garganyò yzyndan
Edıärdi ol kän umyt
Onuò aıdan sözünden.
Uly süri çykypdyr
İolda onuò öòünden,
Kör gargany sorapdyr
Süriniò çopanyndan:
“Görkezsene, çopan dost,
Kör garganyò öıüni,
Asyl tapyp bilemok,
Kän gözledim men ony.”
һundan dogry gidiber,
Syr-da ıoluò boıuny;
Bardyr ıolda at bakan,
Aıdar onuò öıüni”.
Uzak wagt ıöränsoò
Duºdy oòa at bakan;
Muòa-da görkez-diıip,
Salgyny aldy çopan:
һundan dogry gidiber,
Syr-da ıoluò boıuny,
Düıe çopan duºanda,
Sora önuò öıüni”.
Duºıar düıe çopana,
Kän ıoly sökenden soò,
Ondan derrew soraıar,
Köp azap çekenden soò:
“Görkezene, çopan dost,
Kör garganyò öıüni.
Asyl tapyp bilemok,
Kän gözledim men ony”.
Çopan elin uzadyp:
“Görıärmiò sen hol bagy,
Beıikligne seret oò
İada salyp dur dagy.
ªu çarbagda Kör garga
Gündizine hem gije
Hiç bir ıana aırylman,
Oturıandyr hemiºe”.
İolagçymyz bir kemsiz
Salgy alansoò ony,
Çalt-çalt ädimläp,
Oòa ugrady göni.
Tiz wagtda ıetdi ol
ªol görünıän çarbaga,
Bilmän nirden girjegin,
Aılandy sola-saga.
Ahyry ol bir ıerden:
“Garga!” diıip gygyrdy.
Garga görüp çopany,
Öz ıanyna çagyrdy.
Ony gaty hormatlap,
Nahar berdi, çaı berdi;
“İat-da dynjyò al” diıip,
Oòat ıerden jaı berdi.
Turandan soò, boº saçak
Berip onuò eline,
Diıdi: “Gymmatly bir zat
Berıän saòa, al ine”.
Çopan alyp, saçaga
Gaıta-gaıta seretdi,
Düºen ıaly aldaga,
Içinden pikir etdi:
“Bu Kör garga men-akmak,
Oınadypdyryn özümi,
Nadanlygymy bilipdir,
Görende ol gözümi”.
Diıip çopan biçäre
Dürli oıa gidıärdi,
İiti-ıiti alarlyp,
Saçaga seredıärdi.
“Boºlugyna garaman,
Alyp git bu saçagy.
“Açyl, saçagym, açyl!”
Diı nahar gerek çagy.
ªonda açylyp saçak,
Dürli nahardan dolar,
Dünıäde islän zadyò
Barysy häzir bolar”.
Alkyº okap Kör garga,
ªatlanyp düºdi ıola;
Derrew geldi öıüne,
Çümüp her hil hyıala.
Öıe gele-gelmäºe,
Çagyrdy-da aıalyn:
“Nahar iıeli” diıip,
İuwdy derrew elini.
Haıran galyp aıaly,
Diıdi: “Nahar edemok”..
“Dürli nahar bar mende,
Senden nahar soramok.
Tizräjik ıuw eliò.
Kän galmagal etme-de;
Otur gel-de ıanymda,
Gepiòi köpeltme-de”.
Oturdylar ıanma-ıan
Är-aıalyò ikisi;
Nämüçindir äriniò
Bu gün üıtgeºik sesi.
İazdy orta saçagy,
Goltugyndan çykaryp;
Diıdi ynha ºulary,
Öz sözüne bat berip:
“Açyl, saçagym, açyl!
Lezzetli nahar seçil!”
Diıende bu sözleri,
Saçak giòden açyldy,
Bu saçagyò üstüne
Nahar bary seçildi.
Aldyklaryna iıdiler
Aıaly hem-de äri,
Emma welin saçagyò
Egsilmedi nahary.
Dürli-dümen nahardan
Garynlar boldy göjek,
“İapyl, saçagym, ıapyl!”
Diıdi, ıapyldy saçak.
Görüp muny aıaly
Örän gaty ºatlandy.
Öz göwnüne özi onuò
Bagt atyna atlandy.
Mundan soòra üç-dört gün
Geçirdi-de aradan;
Aıalyna ıüz tutup,
Äri dillendi birden:
“Besdir. aıal, kän tutduk
Garyplygyò ıasyny;
Myhmanlyga çagyrjak
İurdumyzyò ºasyny!
Gelende gözi bilen
Görsün biziò baılygmyz;
Indi bizi tanasyn,
Gidendir gedaılygmyz!”
Içi ıanyp ärine
Gahar bilen garady.
Çasly çykıan ses bilen
Adamsyny darady.
“Göterniksiz, eı, akmak!
Näme boldy aklyòa?!
Patyºany çagyrmak
Nämäòe gerek saòa?!
Elli ıaºa barypsyò,
Heı, gapyòdan geldimi?
İolda-yzda görende,
Salamyòy aldymy?
Garyplygyò laıyna
İene bizi batyrar.
Baılygyòy alar-da,
Garyplygyò getirer.
Hiç wagtda ol asyl
Gapymyzdan gelmesin.
Garyplygmyz, baılygmyz
Hiç haısyny bilmesin!”
Çopan razy bolmady.
Garºylygna aıalyò:
“Patyºadan ıüz öwrüp,
Näme seniò hyıalyò?
Asyl iºiò bolmasyn,
Baılyk tapan meò özüm.
Arrygyòy gynama,
Geçmelidir meò sözüm!”
Jedelleºip kän wagt,
Är sözüni gögertdi.
Çagyrjagyn haısy gün
ªasyna habar etdi.
Çakylygna çopanyò
Ynanmady ºa ilki.
Soòra diıdi: “Gideıin,
Geò bir zat bardyr, belki.
Ugursyz ıere çagyrsa,
Zyndana-da basdyryn,
Gazap edip men onuò
İurduna ıel ösdirin!”
Wadaly gün gelende,
ªa çopanka ugrady;
Bu gün ºanyò hatyrna
Çopan desga gurady.
ªanyò ıeke özi däl.
Topar-topar weziri,
ªagalaòa goºulyp,
Gelipdir bar emiri.
Mundan baºga ıene-de
İüzläp-müòläp goºuny
Myhmanlyga gelenleò
Saklaıardy daºyny.
İazdy çopan saçagyn
Hemme geljek gelensoò,
Sanawajyn sanady,
Bary taıyn bolansoò:
“Açyl, saçagym, açyl!
Lezzetli nahar seçil!”
Peıda boldy ºu sagat
Dürli nahar ortada,
Beıle nahar gelenler
Görmändirler hiç ıerde.
Agzyn açyp patyºa
Galdy akly haıranda;
Öz öıünde görmegik
Geò zatlary bar munda.
Tapgyr-tapgyr oturdy
Patyºasy, weziri,
Iıen däldir mundan öò
ªu günki dek hiç biri.
Pes gelmedi bulardan
Galanlaryò-da bary,
Emma welin saçagyò
Egsilmedi nahary.
Keıplerini kökleºip,
Ugradylar myhmanlar.
Gaty razy boldular
Begler, emirler, hanlar.
ªa baransoò öıüne,
Kän oturyp oılandy;
Çuò pikirde iki ıan
Öı içinde aılandy.
Baºyndaky pikiri
Asyl goımady ony.
Gyssanjyna ahyry
Çagyrdy wezirini.
Ynjalygy bolmady
Gezip, oturyp, ıatyp,
Gelenden soò weziri,
Diıdi oòa ıüz tutup:
“Çopan ogly çopana
Nämä gerek ºol saçak?
Maslahat bilseò, wezir,
Ony elinden aljak”.
“ªahym, gulak goısaòyz,
Bizden size maslahat,
Diòe ıurduò ºasynda
Bolmalydyr beıle zat”.
“Onda çapar iberiò,
Getirsinler ºu günde,
Ony ele almasam,
Sabyr galmady mende.
Eger berse gaıtawul,
Kellesini getiriò.
Haıal etmän, permanym
Tizden ıerine ıetiriò!”
ªahyò beren permany
İetirildi ıerine,
Çopanmyzyò saçagy
Onuò öòünde ine.
* * *
Saçak elden gidensoò,
Bu biçäre çopanyò
Gara güni baºyna
İene gaıdyp geldi onuò.
İer ıumruklap aıaly,
Urıar dady-perıady:
“Ylahym patyºanyò
Gyrylsyn-a zürıady”.
Zowzanaklap ahyry
Geçdi öınüò törüne,
Gaharyna aglady,
Käıinjiräp ärine:
“Bu zatlaryò barynyò
Günäkäri sen-özüò;
Agla indi ölinçäò,
Goı, seniò çyksyn gözüò!
Çagyrma diıip kän aıtdym,
İadyòdamy men saòa?!
Aldyò alty ºaıyòy,
Hezzet edip sen oòa!
Hezzet edip eºege,
Kim alypdyr aklygy
İersiz-ıere mesirgäp,
Götermediò doklugy.
Saıgarmadyò geleni:
Dostmy saòa ıa duºman,
Indi tutup içiòi,
Geçeniòe et puºman.
Nämämize gerekdi
ªalar bilen gatnaºyk.
Olar üçin, unutma,
Bizden gowudyr aºyk!”
Bu ıangynly sözleri
İagdyrsa-da aıaly,
Gaıtawula çopanyò
Häzirlikçe ıok haly.
İüzıärdi ol gulaçlap
Çuò pikiriò deòzinde,
Uly ahmyr hem gynanç
Mese-mälim ıüzünde.
Aladaly bu döwür
İetdi bernäçe güne,
Çopan pahyr Kör garga
Baryp ıüz tutdy ıene.
Aıtdy oòa jikme-jik
Bolan iºleò baryny
Hem-de ondan sorady.
Ar almagyò tärini.
Diıdi: “Seniò ºa bilen
Asyl oınuò deò gelmez,
ªalar bilen dalaºsaò,
Iºiò aòsat oò bolmaz.
İöne saòa men ıene
Gymmatly zat bereıin,
Patyºaòyz ºony-da
Hany alsyn göreıin.
Eger baºa iº düºse,
İetir ahy-zaryòy;
ªonda ºadan çykarys
Öòki-soòky aryòy”.
Diıdi-de ol çopana
Berdi oòat elguºy;
“Örän oòat idetseò,
ªundan taparsyò aºy.
Günde birin gaçyryp,
Guzlaıany gyzyldyr;
Muny oòat saklasaò,
Seòki onsoò hezildir”.
Elguºuny alansoò,
Çopan gaty ºatlandy,
Alkyº okap Kör garga,
Öıe tarap atlandy.
Öıde ıeke galypdy,
Ol gidende aıaly;
Için tutup, ah çekip,
İamandy onuò haly.
Dünıäsinden käıinip,
Ah çekıärdi her demde;
Her sagady pahyryò,
Geçıärdi gaıgy-gamda.
Duıman durka aıaly,
Çopan girdi gapydan;
“İeri, niçik boldy?” diıp,
Derrew sorady ondan.
“Heı-de meniò öòümde
Bolarmy, heı bitmez iº?!
Ynha saòa getirdim
Gyzyl guzlaıan bir guº.
Saçagyò hem çeni däl
Elguºunyò gymmaty,
Dünıäde hiç bir zadyò
Tyllaça ıok hümmeti.
Meniò indi iºim ıok,
Näme etseò özüò et.
Ine gyzyl gaznasy,
Maksat-myradyòa ıet!”
İyljyraklap aıaly
Aldy guºy eline,
Gaıgy-gamyò barysy
Gitdi ıazyò ıeline.
Gelen gününden baºlap,
Berdi günde birini,
Tygºytlady aıaly,
Tapdy onuò ıerini.
Çopanmyz hem aıalynyò
Göwnüni hiç ıykmady,
Indi asyl ol onuò
Diıeninden çykmady.
Baºaladylar almaga
Gerek-ıarak ºaılaryn,
Tiz wagtyò içinde
Düzetjekler öılerin.
Çäınek-käse alynyp,
Çalºyrdylar düºegi.
Täzelendi çopanyò
Çaryk, dony, guºagy.
Gün geldikçe köpelip,
Basym biljekdi bary,
Emma guºuò tiz wagt
ªaha ıetdi habary.
ªa eºiden badyna
Gyzylly guº tarypyn,
Çagyrdy-da wezirin
Gazaply diıdi gepin:
“ªu sagadyò özünde
Getirmeli ºol guºy,
Gelmese, günäliniò
Hökman kesiler baºy!”
Wezir oòa baº egip,
Iºi ıerne ıetirdi;
İarym sagat içinde
Guºy köºge getirdi.
İene ajy aıralyk,
İene gaıgy-alada...
Tapawudy öòküden-
Igenç ıokdy arada.
Bakıardylar är-aıal
Bir-biriniò ıüzüne,
Ikisi-de alaçsyz
İaº aılady gözüne.
Doımaz-dolmaz zalyma
Ikisi hem gargady.
İene çopan biçäre
Kör gargaòka ugrady.
Baryp oòa ıene-de
Aıtdy ahy-zaryny;
Indi görüò, Kör garga
Görkezmekçi zoruny.
Görkezdi ol çopana
Äpet uly tokmagy:
“ªuny alyp gitdäni,
İom-ıok et ol akmagy!
Eder ony ıer-ıegsan:
“Kak, tokmagym, kak!”diıseò.
Durar, hiç zat etmez ol:
“Dek, tokmagym, dek!” diıseò.
Saçagyòy, guºuòy
Hökman ondan alarsyò;
ªu tolmagyò arkaly
ªadan halas bolarsyò”.
Alkyº okap Kör garga,
Düºdi ıene ıoluna;
Öıe gelip etjegin
Aıtdy ol aıalyna.
ªatlandy-da aıaly,
Diıdi: “Gaty bolupdyr.
Bu zalymyò Kör garga
Hötdesinden gelipdir.
Asyl meniò özümem
Seniò bilen gideıin;
Bir özüòe kyn bolar,
Menem kömek edeıin”.
Tokmaklaryn göterip,
Tirkeºdiler gitdiler;
Batly-batly ıöreºip,
ªa saraına ıetdiler.
Äri alyp tokmagyn,
Girdi saraı içine;
Ortasynda goıdy-da,
Çykdy ıene daºyna.
Gazap bilen ºasyna:
“Ediºime bak!” diıdi;
Daºrakda durdy-da:
“Kak, tokmagym, kak!” diıdi.
Tokmak böküp baºlady
Eºidende bu sözi.
Doldy derrew tozandan
Dury asmanyò ıüzi.
Tam-tarsyny tekizläp,
Geçdi köºgüò daºyna,
Bir bökende ony-da
İumurdy ºa baºyna.
Wezirinden, ºasyndan
Sypdyrmady birisin;
Baryn guma basdyrdy,
Galdyrmady dirisin.
Çopan daºdan ºatlanyp:
“Dek, tokmagym, dek!” diıdi,
“Boldy, kän iº bitirdiò,
Indi bärik bök!” diıdi.
Tokmak goıup kakmagyn,
Eıesine ıüzlendi;
ªunluk bilen bir kemsiz
Zulum ojagy düzlendi.
Guºy, saçagy alyp,
Goımadylar hiç bir zat.
Bu habary eºidip,
Bütin iller boldy ºat.
Nakyl:
İakma - biºersiò, gazma - düºersiò.
