EPOSLAR

DÖWHE GOJA OGLY
DÄLI DUMRUL BOÝUNY BEÝAN EDER

Oguz illerinde Döwhe goja ogly Däli Dumrul diýen bir är bardy. Ol bir gury çaýyň üstünden köpri ýasap, kim şondan geçse, otuz pul alyp, geçmedikden bolsa ura-ura kyrk pul alardy.
Beýle etmeginiň sebäbi, onuň özüne göwni ýetýändigindendi. Ol: “Dünýäde meniň bilen söweşer ýaly menden däli, menden güýçli är barmyka, bir meniň bilen söweşse, meniň adym Ruma, Şama ýaýrasa!” diýip öwünerdi we yrsarardy.
Bir gün şol köpriniň ýamajyna bir oba göçüp geldi. Şol obada bir ýagşy ýigit ölýär. Kim ogul diýu, kim gardaş diýu, aglaşarlar. Ol ýigit üçin uly ýas baglandy.
Nägehandan Däli Dumrul şol oba çapar ýetdi. Aýdar:
- Meniň köprimiň ýanynda näme üçin aglarsyňyz, bu ýas, bu gowga näme? - diýip, olaryň üstüne gygyrdy.
Olar:
- Hanym, biziň bir ýagşy ýigidimiz bardy, şol öldi, şonuň üçin aglaşarys-diýip jogap berdiler.
Däli Dumrul:
- Siziň ol ýigidiňizi kim öldürdi? - diýdi.
Olar:
-Allatagaladan buýruk boldy, al ganatly Ezraýyl onuň janyny aldy...-diýdiler.
Däli Dumrul:
-Ol adamyň janyny alýan Ezraýyl diýýäniňiz kimdir? - diýip sorady. - Eý, kadyr Alla, barlygyň haky üçin Ezraýyly bir meniň gözüme görkez, onuň bilen bir söweşeýin, çekişeýin, bu ýagşy ýigitleriň janyny almaz ýaly edeýin! -diýip dolanyp, öz öýüne bardy.
Hak tagalaga Dumrulyň sözi ýaramady. -Serediň-le, ol däli meniň birligimi bilmez, şükür kylmaz, meniň uly dergahymda men-menlik eýlär-diýdi, Ezraýyla buýruk berdi:
-Eý, Ezraýyl! Bar, ol Däliniň gözüne görün, meňzini sarardyp, harladyp janyny algyl! - diýdi.
Däli Dumrul ýigitleri bilen öz öýünde iýip-içip oturardy. Şol wagt Ezraýyl onuň ýanyna geldi, onuň girenini gapy saklaýanlar hem görmediler. Birden-de Däli Dumrulyň görer gözi görmez boldy, tutar elleri tutmaz boldy, dünýä-älem onuň gözüne garaňkyrap göründi.
Däli Dumrul Ezraýyla garap gygyrdy:
-Sen ne haýbatly goja sen, gapyçylar seni görmedi, çawuşlar seni duýmady, meniň görer gözüm görmez boldy, ellerim ysmaz boldy, meniň janym joşa geldi, altyn käsäm elimden gaçdy, agzymyň içi buz kibi boldy, süňklerim toz kibi boldy. Eý, sakgaljygy akja goja, gözjagazy çöňňe goja, ne haýbatly goja sen, diýgil maňa! -diýdi.-Gadam belam tokunar, bu gün saňa! -diýdi.
Muňa Ezraýylyň gahary gelip:
-Eý, Däli, gözümiň çöňňeligini ne halamaz sen. Men gözi owadan gyzlaryň, gelinleriň janyny köp aldym. Sakgalymyň aklygyny ne halamaz sen, ak sakgally, gara sakgally ýigitleriň janyny köp aldym. Ine, sakgalymyň aklygynyň manysy budur-diýdi. -Hä, ýeri, sen: “Ezraýyl bir elime düşse, ony öldürip, ýagşy ýigitleriň janyny onuň elinden gutararyn” diýerdiň. Ynha, men seniň janyňy almaga geldim. Janyňy berermiň ýa-da meniň bilen jeň edermiň? - diýdi.
Däli Dumrul:
-Hä, şol al ganatly Ezraýyl senmi? - diýdi.
Ezraýyl:
-Hawa, men - diýdi.
-Şu ýagşy ýigitleriň janyny alýan hem senmi?
-Hawa, men.
Däli Dumrul:
-Aý, saklawlar, gapylary ýapyşdyryň! - diýip gygyrdy. Soňra
Ezraýyla garap:
- Men seniň bilen giň ýerde duşuşmagy arzuw ederdim. Emma dar ýerde elime düşdüň, indi men seni öldürip, ýagşy ýigitleriň janyny gutararyn! - diýdi.
Ol gara gylyjyny syryp, Ezraýyly çapmak üçin hemle kyldy.
Ezraýyl kepderi sypatyna öwrülip, penjireden çykyp uçup gitdi.
Däli Dumrul el çarpyp loh-loh güldi.
-Ýigitler, görüň Ezraýyly, men ony gaty gorkuzdym, ol gyssanjyna giň gapyny taşlap, dar penjireden guş bolup uçup gitdi, her ýere gitse-de, men ony sypdyrmaryn!-diýdi.
Ol ýaraglanyp atlandy, kowup gitdi, meýdanda bir-iki sany gögerçini öldürip, öýüne gaýtdy.
Ýolda Ezraýyl onuň atynyň gözüne göründi - at ürkdi. Däli Dumruly göterip, ýere çaldy. Ezraýyl onuň üstüne münüp, bogup başlady. Däliniň bogazy harlamaga başlady.
Däli Dumrul:

-Aý Ezraýyl, aman!

Taňrynyň birligine ýokdur güman,
Men seni beýle bilmez idim,
Ogryn jan aldygyň duýmaz idim,
Depesi beýik biziň daglarymyz bolar,
Ol daglarymyzda baglarymyz bolar,
Ol baglaryň gara salkymlary - üzümi bolar,
Ol üzümi sykarlar-al şeraby bolar.
Ol şerapdan içen esrik bolar,
Şeraplar iýdim-içdim doýmadym-
Ne sözledim, bilmedim,
Beglik bile osmadym.
Ýigitlik bile duýmadym -
Janym alma, Ezraýyl, medet!

Onda Ezraýyl aýtdy:
-Aý, Däli, maňa näme ýalbarar sen? Allatagala ýalbar. Men hem bir ýumuş oglany, başga bir elimden gelýän zat ýok.
Däli Dumrul:
-Ýa-da jan berip, jan alýan Allatagalamy? -diýdi.
- Hawa, şonuň özüdir.
-Onda sen bu ýerde näme işlär sen? Sen aradan aýryl, men Allanyň özi bilen habarlaşjak.
Soňra ol Alla ýüzlenip:
-Sen hemmelerden belent sen, sen musulmanlar dilinde hemişe ýatlanar sen. Eger meniň janym almakçy bolsaň, özüň al, meniň janymy Ezraýyla aldyrma!-diýdi.
Däli Dumrulyň bu sözleri Hudaýa hoş geldi:
-Eý, Ezraýyl, däli meniň birligime şükür kyldy; eý Ezraýyl, Däli Dumrula söýle: eger Däli Dumrul jan ýerine jan tapyp berse, onuň öz jany azat bolsun!
Däli Dumrul aýdýar:
-Men nähili jan tapaýyn? Ýöne meniň garry atam bilen garry enem bar. Gel şolaryň ýanyna gideli, belki, ikisinden biri janyny berer.
Däli Dumrul sürdi, atasynyň ýanyna geldi, onuň ellerinden ogşap, söýlemiş, göreliň, ne söýlemiş:
-Ak sakgally, eziz, yzzatly, janym atam, eşider bolsaň, şeýle bir waka boldy: küpür söz sözledim, bu sözler hem Hudaýa ýaraman, Ezraýyla buýruk beripdir. Ezraýyl uçup gelip, garnyma basyp mündi, hyrryldadyp meniň süýji janymy alar boldy. Men indi senden jan dilär men. Sen janyňy berermi sen, ýogsa “ogul, Däli Dumrul!” diýu aglarmy sen?
Onda atasy aýdar:
-Ogul-ogul, aý ogul, janymyň parasy ogul, dogdugynda, dokuz bugra öldürdigim, arslan ogul, tüýnügi altyn bowun ak öýümiň gabsasy ogul, gaza meňzär gyzymyň, gelnimiň bezegi ogul. Eger garşyda ýatan gara dagym gerek bolsa, söýle Ezraýyla, gelsin onuň ýaýlasy bolsun. Teble-teble şabaz atlarym gerek bolsa, oňa minit bolsun. Hatar-hatar düýelerim gerek bolsa, oňa ýüklet bolsun. Agyldaky akja goýnum gerek bolsa, oňa iýmit bolsun. Altyn-kümüş pul gerek bolsa, oňa harçlyk bolsun. Emma meniň üçin dünýä we şirin jan süýjüdir, men janymy gyýa bilmen, sen şony belli bilgil. Ýöne söýgüli eneň ýanyna bar, belki, ol janyny berer.

Däli Dumrul atasyndan ýüz tapman, sürüp enesiniň ýanyna bardy. Ol aýdar:
-Ene, bilermi sen näler boldy? Gök ýüzünden al ganatly Ezraýyl uçup geldi, meniň göwsüme basyp mündi, harladyp janymy alar boldy. Atamyň ýanyna jan diläp bardym - bermedi. Sen näder sen, janyňy berermi sen, ýogsa saçyňy ýolup, ýüzüňi ýyrtyp: “Ogul, Däli Dumrul!” diýu aglarmy sen? Ajy dyrnak ak ýüzüňe çalarmy sen? Garga kibi gara saçyň ýolarmy sen? Ene!
Bu ýerde enesi söýlemiş, göreliň, ne söýlemiş.
Enesi aýdar:

Ogul-ogul, aý ogul!
Dokuz aý dar garnymda göterdigim ogul,
On aý diýende, dünýä ýüzüne getirdigim ogul,
Dolap-dolap ak süýdümi emdirdigim ogul,
Akja burçly hysarlarda tutulaýdyň, ogul,
Sasi dinli gäwür elinde tutulaýdyň, ogul,
Altyn akja güýjüne sygyban, seni gutaraýdym, ogul,
Ýaman ýere barmyş sen - bara bilmen.
Dünýä şirin, jan eziz, janymy gyýa bilmen,
Belli bilgil.

Enesi hem janyny bermedi. Ezraýyl Däli Dumrulyň janyny almaga geldi.
Däli Dumrul aýdar:
-Aý, Ezraýyl, aman!
Taňrynyň birligine ýokdur güman.
Onda Ezraýyl aýdar:
-Ýeri Däli, indi näme aman dilär sen? Ak sakgally ataň ýanyna bardyň-jan bermedi. Ak bürenjekli eneň ýanyna bardyň, jan bermedi, dagy kim jan berse gerek!
Däli Dumrul aýtdy:
-Meniň aýalym bar, iki çagam bar, meniň olara aýtjak zatlarym, etjek wezýetlerim bar. Maňa biraz rugsat ber, şondan soň janymy alar sen.
Ol sürdi, aýalynyň ýanyna bardy, aýdar:
-Bilermi sen näler boldy? Gök ýüzünden al ganatly Ezraýyl uçup geldi, meniň göwsüme basyp gondy, meniň şirin janymy alar boldy. Atamyň ýanyna bardym-jan bermedi, enemiň ýanyna bardym, jan bermedi, “Dünýä şirin, janymyz süýji” diýdiler. Indi:

Ýüksek gara daglarym saňa ýaýlag bolsun,
Sowuk-sowuk suwlarym saňa içit bolsun,
Teble-teble şabaz atlarym saňa minit bolsun,
Tüýnügi altyn bowun öýüm saňa kölge bolsun,
Hatar-hatar düýelerim saňa ýüklet bolsun,
Agylda akja goýnum saňa şüwlen bolsun,
Gözüň kimi tutarsa,
Köňlüň kimi söwerse,
Sen oňa bargyl.
Iki oglanjygym oňsuz goýmagyl-

diýdi.
Onuň aýaly söýlemiş, göreliň, ne söýlemiş:

Ne diýer sen, ne söýlär sen,
Gözüm açyp gördügim,
Köňül berip söwdügim,
Goç ýigidim, şa ýigidim,
Datly damak berip soruşdygym,
Bir ýassykda baş goýup, emişdigim.

Garşy ýatan gara daglary senden soňra men neýlärem,
Ýaýlar olsam, meniň görüm olsun,
Sowuk-sowuk suwlaryň içer olsam,
Meniň ganym olsun,
Altyn akjaň harçlar olsam,
Meniň kepenim olsun,
Teble-teble şabaz atyň müner olsam,
Tabytym olsun,
Senden soňra bir ýigidi söwüp barsam, bile ýatsam,
Ala ýylan bolup meni soksun.
Seniň ol muhannes eneň-ataň
Bir janda näme bar, saňa gyýmandyrlar!
Arş tanyg olsun!
Kürs tanyg olsun, ýer tanyg olsun,
Gök tanyg olsun, kadyr taňry tanyg olsun-
Meniň janym, seniň janyňa gurban bolsun!-

diýip, janyny bermäge razy boldy.
Ezraýyl ol aýalyň janyny almaga geldi. Emma adamsynyň ýoldaşyna gözi gyýmady. Ol Hudaýa ýalbaryp başlady.
-Eý, uly Taňrym! Uly ýollar üstünde seniň üçin ymaratlar saldyraýyn, aç görsem, doýraýyn - seniň üçin; ýalaňaç görsem, don edeýin - seniň üçin; alsaň, ikimiziň janymyzy bile al, goýsaň hem, ikimiziň janymyzy bile goýgul! - diýdi.
Däli Dumrulyň bu sözleri Hudaýa hoş ýakdy, ol Ezraýyla emr etdi.
-Däli Dumrulyň atasynyň, enesiniň janyny al, ol iki halala ýüz kyrk ýyl ömür berdim!-diýdi. Ezraýyl onuň ata-enesiniň janyny aldy.
Mundan soň Däli Dumrul öz ýoldaşy bilen ýüz kyrk ýyl ýaşady.
Dädem Gorkut gelibän, boý-boýlady, söý-söýledi: “Bu boý Däli Dumrulyňky bolsun, muny menden soňraky alp erenler söýlesin, alny açyk jomart erenler diňlesin - diýdi. - Ýom bereýin hanym, ýerli gara daglaryň ýykylmasyn, kölegelije gaba agajyň kesilmesin, akgynly görkli suwuň guramasyn”.

Ýokaryk